Povodom osamdeset godina od najvećeg svetskog priznanja dodeljenog našoj fotografiji
T A J N A R A Z B I J E N E S L I K E
Kako je GRANPRI, Svetske izložbe u Parizu 1937. godine, neočekivano, pola veka kasnije, ugledao svetlost dana u restoranu na Petrovaradinskoj tvrđavi ?
NAJVEĆE PRIZNANJE – Ko su autori fotografija, osvajači GRAN PRIJA na Svetskoj izložbi 1937. godine ?
Slavni Janika Balaž je svojevremeno sa svojim nezaboravnim tramburašima dugo „vladao“ Petrovaradinskom tvrđavom i „kumovao“ spektakulatnim lumperajkama u njenom reprezentativnom restoranu. Prilikom jednog neobuzdanog slavlja i velike terevenke u restoranu je stradala slika koju je pogodila jedna od bezbroj razbijenih čaša. Slika je pala sa zida na pod a staklo iz njenog rama se raspršilo u paramparčad. Sutradan je Koja Kovačević, direktor ugostiteljske firme, naložio svojim saradnicima da odmah odnesu razbijenu sliku majstoru staklaru i da je popravljenu brzo vrate na njeno mesto u restoranu.
Kad je staklar u radionici skinuo zaštitni karton, sa poleđine razbijene slike, na njemu je ugledao štampanu GRANPRI diplomu SVETSKE IZLOŽBE 1937. godine u Parizu! Osvojili su je članovi Foto sekcije Planinarskog društva „Fruška gora“ iz Novog Sada za kolekciju fotografija izloženu na navedenoj izložbi, održanoj od jula do novembra 1937. godine. Neočekivanom otkriću se najviše obradovao Koja Kovačević koji je u to vreme bio i predsednik novosadskog Foto kluba „Branko Bajić“. Naravno, delimično oštećena diploma je, posle fotografisanja, predata Muzeju grada Novog Sada, gde bi trebalo i sada da se čuva, kao najveće dosadašnje priznanje fotografskim stvaraocima ne samo u Novom Sadu nego i celoj Srbiji.
POBEDNIČKI – Doktor Radivoj Simonović je sigurno doprineo velikom uspehu naše fotografije na Svetskoj izložbi u Parizu
Pretpostavke i činjenice
Pred istoričarima Muzeja grada Novog Sada, Markovićem i Bunardžićem, koji su imali u rukama dosada neprevaziđeni trofej naše fotografije, bio je nemali zadatak da pronađu odgovore na čitav niz zanimljivih pitanja: kako je i zašto diploma iz Pariza skrivana kao poleđina slike u petrovaradinskom restoranu, ko su autori fotografija nagređene kolekcije na Svetskoj izložbi u Parizu, gde su snimljene fotografije koje su novosadskim autorima donele prestižno svetsko priznanje, i niz drugih. Možemo odmah reći da odgovora na ta pitanja ni danas nema i da se tragači za njima još koriste samo pretpostavkama!
Jedna od pretpostavki je da je diploma sakrivena uoči izbijanja Drugog svetskog rata jer je postojala bojazan da okupatorima posluži u traganju za licima koja su namerili da likvidiraju. Naime, Sekcija za fotografiju Planinarskog društva „Fruška gora“ okupljala je, uoči Drugog svetskog rata, rodoljube koji su se aktivno pripremali za pružanje otpora okupatoru. Poznata su taborovanja na Andrevlju kod Čerevića, koja je organizovao Branko Bajić, advokat, književnik i komunista (poginuo za vreme rata štampajući ilegalno „Slobodnu Vojvodinu“). Činio je to u saradnji sa svojim kolegama iz PD „Fruška gora“ Ignjatom Pavlasom, Gajom Gračaninom, Miloradom Popovim i skojevskim rukovodiocima Rašom Radujkovim, Kostom Šokicom, Sonjom Marinković…
U rešavanje ove zagonetke uključili su se Matica srpska , Novosadski sajam i Foto,kino i video savez Vojvodine, koji je pripremao obeležavanje 100. godišnjice Novosadskog foto kluba. Preko Referalnog centra Biblioteke Matice srpske započeto je traganje, u zemlji i inostranstvu, za katalogom pariske SVETSKE IZLOŽBE 1937. da bi se utvrdili detalji o izložbi fotografija i njenim autorima, a Neda Cvejić, korespodent Novosadskog sajma se obratila direktno Uniji međunarodnih sajmova u Parizu s molbom da potvrde diplomu GRANPRI ZA FOTOGRAFIJU iz 1937. godine. Ta potvrda, sa potpisom Sandrine Toiron iz pariskog Centra za dokumentaciju Unije internacionalnih sajmova, brzo je stigla, pa su otpale sve sumnje u njen, eventualni, falsifikat.
Nekompletni neoborivi dokazi
U Referalni centar Biblioteke Matice srpske,takođe, stigao je paket iz Pariza u kojem se nalazilo 180 fotokopiranih stranica originalnog zapisnika sa odlukama internacionalnog žirija Svetske izložbe „Umetnost i tehnika“ održane u gradu svetlosti 1937. godine. Uvidom u ovaj istorijski dokumenat, koji nam je omogućila Nela Avramović, tadašnja šefovica Referalnog centra BMS, najpre smo konstatovali da je među stalnim članovima međunarodnog žirija iz celog sveta bio i jedan Jugosloven- arhitekta Ernest M. Vajsman(1904-1985), autor projekta jedne od najlepših zgrada u Beogradu( Doma Udruženja novinara Srbije, u Resavskoj ulici 28, pod zaštitom države) i potonji učesnik u izgradnji monumentalne palate OUN u Njujorku.
Najznačajniji podatak zabeležen je na 152. strani gde je navedeno da je naše fotografije za izložbu poslalo u Pariz Ministarstvo trgovine tadašnje Kraljevine Srba , Hrvata i Slovenaca. Kao učesnici su navedeni Turistički savezi Sušaka, Splita i Dubrovnika, zatim Turistička društva „Goč“ iz Vrnjačke Banje, „Jug“ iz Skoplja i „Fruška gora“ iz Novog Sada, Društva za promet stranaca iz Zagreba i Sarajeva, kao i Zveza za tujski promet iz Maribora. Iz statističkog pregleda vidimo da je učestvovalo preko 6.500 izlagača iz oko 50 zemalja sa svih kontinata. U tako jakoj konkurenciji najveće priznanje, GRAN PRI za kolekciju fotografija, osvojili su članovi Foto sekcije Planinarskog društva „Fruška gora“ iz Novog Sada. Nažalost, do sada nije utvrđeno ko su autori niti koje su fotografije ovenčane najvećim, nepreveziđenim, svetskim priznanjem za vrhunska ostvarenja u našem fotografskom stvaralaštvu. U transferu pobedničkih fotografija do Pariza posredovala je Turistička agencija „Putnik“ a tragova za njihov povratak sa Svetske izložbe 1937. godine-nema. Moguće je da su zadržani u Francuskoj, ali ni za to nema traga.
Geza Barta – PETROVARADIN
U štampanom materijalu, posvećenom radu stručnih žirija pariske izložbe 1937. godine, pronašli smo i imena naših likovnih umetnika, koji su za svoja ostvarenja, tada dobili visoke nagrade: Petar Lubarda, Predrag Milosavljević, Milo Milunović, Jovan Bijelić, Ivan Tabaković, Marko Čelebonović, Nedeljko Gvozdenović, Milan Konjović, Zora Petrović, Sreten Stojanović, Ivan Radović, Risto Stijović, Karlo Baranji,…Nažalost, imena nagrađenih fotografa nisu objavljena. Šteta! Lista nagrađenih umetnika iz naše zemlje bila bi još impozantnija.
Svi putevi vode u Pariz
Svetskoj izložbi u Parizu 1937. godine je naša štampa posvetila veliku pažnju, železnica je s popularnim cenama prevozila posetioce izložbe, turističke agencije su, za ono vreme luksuznim autobusima vozili posetioce s dubljim džepovima, redakcije najtiražnijih novina su organizovale nagradne igre u kojima su čitaoci dobijali besplatna putovanja u grad na Seni…U biletarnicama „Putnika“ mogla se kupiti specijalno štampana knjiga „Vodič za Pariz i parisku izložbu 1939.“ Više puta, od jula do novembra je novosadski „Dan“ objavljivao izveštaje iz Pariza svog specijalnog izveštača Miodraga Jevremevića u kojima, nažalost, nema niti jedne reči o velikom svetskom uspehu novosadskih fotografa!
OD SLAVE DO PONORA – Gaja Gračanin
Gaja Gračanin, direktor Turističke agencije „Putnik“, osnivač i sekretar Planinarskog društva „Fruška gora“ bio je član žirija nagradne igre „Dana“ i najverovatnije jedan od autora fotografija u nagrađenoj kolekciji u Parizu. Za vreme Drugog svetskog rata bio je u logoru u Bačkoj Topoli i uoči oslobođenja je logorašima držao predavanja o Svetskoj izložbi u Parizu i fotografskim veštinama. To je zabeleženo u unikatnom broju logoraških „Usmenih novina“ koje se čuvaju u Rukopisnom odeljenju Matice srpske. Mada je bio izuzetno popularan kao organizator planinarsko-fotografskih aktivnosti i saradnik antifašista uoči rata, Gaja Gračanin je po izlasku iz fašističkog logora likvidiran kao „državni neprijatelj“! Dokumentacije o ovom slučaju, koji se pripisuje „streljanjima u Rajinoj šumi“, za sada, – nema.
Pošto nema ni najpouzdanijeg svedoka o učesnicima novosadskih fotografa na Svetskoj izložbi u Parizu 1937. godine, preostalo nam je da na osnovu logične pretpostavke navedemo imena laureata do sada najvećeg svetskog priznanja novosadskoj fotografiji. Tu je na prvom mestu dr Radivoj Simonović, utemeljitelj neprofesionalne fotografije na Balkanu, legenda naše fotografije, koji je već pre pariske izložbe više puta na izložbama u zemlji i inostranstvu dokazao visok nivo svog fotografskog stvaralaštva. Istovremeno sa Svetskom izložbom u Francuskoj u Novom Sadu je priređena Prva fotografska izložba Saveza planinarskih društva Kreljevine Jugoslavije na kojoj su domaćini imali najzapaženiju ulogu. Oni su,najverovatnije, izložili kopije svojih najboljih slike koje su im u Parizu donele svetsku slavu. Katalog s novosadske izložbe je sačuvan, a u njemu su pored već spomenutih Gaje Gračanina i dr Radivoja Simonovića zabeležena i imena ostalih autora, članova Fotografske sekcije Planinarskog društva „Fruška gora“: Aleksandar Adamović, Geza Barta, dr Žarko Kapamadžija, Franc Ham, dr Milorad Popov, Kosta Jovanović, Oto Pasti, Ladislav Pristaji, Bogumil Rorman, Veselin Ruškuc, Đurica Tabaković, dr Mirko Vajner i Marija Vajs. Među njima su, sigurno, autori fotografija koje su proglašene za najbolju kolekciju na svetu. Više ih nema među živima ali njihove fotografije i dalje svedoče o vremenu u kojem su nastale i svojim autorima donele zasluženu,neprolaznu, večitu slavu.
Tekst: Borivoj Mirosavljević